Yaşlılıkta Travmanın Gizli Yüzü: Anlamak ve Destek Olmak

Yaşlılıkta travma ve destek yollarıile ilgili hazırladığımız podcast sohbetini aşağıdan dinleyebilirsiniz.

Yaşlılıkta Travmanın Gizli Yüzü Anlamak ve Destek Olmak

0:00

Yaşlı yetişkinlerin travma deneyimleri, genellikle genç nüfuslara kıyasla daha az gündeme gelir. Oysa Dr. Nancy Kusmaul ve Dr. Karen Treisman'ın da belirttiği gibi, yaşlı bireylerin travma geçmişleri oldukça çeşitli ve karmaşıktır. (Treisman, K.,2021). Hayatın her bireyin kendi deneyimlerinin bir birikimi olduğunu kabul eden yaşam akışı perspektifiyle baktığımızda, bu nüfusta travmayı dikkate almanın önemi daha da netleşir. Bu yazıda, yaşlı yetişkinlerin travma deneyimlerine, bu deneyimlerin getirdiği zorluklara ve aynı zamanda bu grup içindeki birçok güçlü yöne, dayanıklılığa ve alternatif anlatılara ışık tutmayı amaçlıyoruz.

Travmanın Uzun Gölgesi: Geçmişten Günümüze Etkiler

Yaşlı bireylerin travmatik yaşantıları, hayatlarının erken dönemlerinde meydana gelmiş ve etkileri yıllar sonra, farklı biçimlerde ortaya çıkabilen deneyimleri içerebilir. Çocukluk çağı istismarı ve ihmalinin (Olumsuz Çocukluk Çağı Deneyimleri - ACEs) uzun vadeli sağlık sorunlarına yol açtığı bilinmektedir. Bu deneyimler, ilerleyen yaşlarda hem fiziksel hem de ruhsal sağlık üzerinde kalıcı izler bırakabilir. Örneğin, travma ve iyileşme üzerine önemli çalışmalarıyla tanınan Bessel van der Kolk, bedenin travmatik anıları nasıl kaydettiğini ve bu anıların tetikleyicilerle nasıl yeniden canlanabileceğini vurgular.

Dr. Kusmaul ve Dr. Treisman, yaşlı yetişkinlerin travma deneyimlerini somut örneklerle açıklıyor(Treisman, K.,2021):

• COVID-19 ve Geçmiş Travmalar: 74 yaşında eşcinsel bir adam, COVID-19 salgınının merkez üssü olan Seattle'da yaşamaktadır. Korkusu, kırk yıl önce San Francisco'da arkadaşlarının HIV nedeniyle ölümünü izlediği gençlik yıllarındaki travmatik deneyimiyle katmerlenmektedir.

• Bakım Ortamında Tetiklenme: 94 yaşında bir kadın huzurevinde yaşamaktadır. Gece personel tarafından yapılan idrarını tutamama kontrolleri, altı ila on yaşları arasında amcası tarafından uğradığı cinsel istismarın anılarını tetiklemektedir.

• Fiziksel Kısıtlılık ve Çözülmemiş Anılar: Tekerlekli sandalyeye bağımlı hale gelen başka bir kadın, gençliğinde yaşadığı cinsel saldırının çözülmemiş anılarıyla yüzleşmek zorunda kalır. Tekerlekli sandalyede olmanın getirdiği çaresizlik ve kontrol kaybı hissi, geçmişteki travmatik duygularını yeniden canlandırmıştır.

• Hastalık ve Savaş Anıları: Zatürre nedeniyle hastaneye kaldırılan bir beyefendi için hastane ortamındaki sürekli bip sesleri, savaş sırasında yaralandığı ve aylarca yabancı bir hastanede kaldığı travmatik anıları geri getirmiştir.

Demans ve Kesişimsellik: Karmaşıklığı Artıran Faktörler

Demans, yaşlı yetişkinlerde travma deneyimini daha da karmaşık hale getiren bir faktördür. Demanslı bir birey, sevdiği birinin kaybını her gün yeniden yaşayabilir veya bakım süreçleri (örneğin bir yabancı tarafından giydirilmek) geçmiş travmaları tetikleyebilir. Erken evre demansı olan kişiler ise hastalığın ilerleyişi ve sevdikleri üzerindeki olası etkileri düşünerek travma yaşayabilirler.

Kimliğin kesişimselliği de unutulmamalıdır. Gençken devlet korumasında kalmış, cezaevi deneyimi yaşamış, LGBTQI+ olarak kendini tanımlayan, savaş gazisi olan veya öğrenme güçlüğü bulunan yaşlı yetişkinler için travma deneyimi ek karmaşıklıklar içerebilir. Örneğin, tarihsel travmaların veya toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılığın etkileri bu kesişimlerde daha belirgin olabilir.

Ayrıca, birçok yaşlı yetişkinin, duyguların daha az konuşulduğu, damgalanma ve yargılamanın daha yaygın olduğu, evlilik, cinsellik, akıl sağlığı gibi konularda beklentilerin farklı olduğu bir dönemden geldiği göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin, erkekler duygularını işlememeye sosyalleşmiş olabilirken, aile içi şiddet mağduru kadınlar evliliklerini sürdürmeleri gerektiği yönünde telkinlere maruz kalmış olabilirler. Bu kuşağın bireyleri, travmatik deneyimlerini çocuklarıyla veya torunlarıyla paylaşmamış olabilirler ve akıl sağlığına dair anlatıları bu kültürel bağlamda şekillenmiş olabilir.

Travmaya Duyarlı Yaklaşımın Önemi

Yaşlı yetişkinlere yönelik travmaya duyarlı yaklaşımlar, bireylerin onurunu ve değerini korumayı, seçim ve özerkliği en üst düzeye çıkarmayı hedefler. Bu, özellikle demans nedeniyle geçmiş travmalarını ifade edemeyen bireyler için hayati önem taşır. Basit ancak etkili süreçler uygulanabilir:

• Dokunma gerektiren bakım sırasında güven vermek.

• Bilişsel olarak yetenekli bireylere, rahatsız hissettiklerinde durumu durdurmaları için bir "güvenli kelime" veya yöntem sunmak.

• Çevrenin duyusal girdilerinin (sesler, kokular, ışıklandırma vb.) farklı deneyimlere sahip insanları nasıl etkileyebileceğinin farkında olmak.

SAMHSA (Substance Abuse and Mental Health Services Administration) tarafından tanımlanan travma kavramı ve travmaya duyarlı yaklaşım rehberi, bu tür uygulamalar için temel bir çerçeve sunar. Sandra Bloom'un "Sığınak Modeli" (Sanctuary Model) gibi organizasyonel yaklaşımlar ve Kusmaul ve arkadaşlarının geliştirdiği Travma Bilgili İklim Ölçeği (TICS-10) gibi araçlar, hizmet ortamlarının travmaya ne kadar duyarlı olduğunu değerlendirmede yardımcı olabilir.

Dayanıklılık ve İyileşme Yolları

Zorlu deneyimlere rağmen, yaşlı yetişkinler genellikle önemli bir dayanıklılık ve başa çıkma mekanizmaları geliştirmişlerdir. Travma sonrası büyüme kavramı (post-traumatic growth), bireylerin travmatik deneyimlerin ardından olumlu psikolojik değişimler yaşayabileceğini öne sürer. Sosyal desteğin travma sonrası stres bozukluğundan (TSSB) iyileşmede önemli bir rol oynadığı da bilinmektedir. Olumlu deneyimlerin ve umudun, olumsuz çocukluk deneyimlerinin etkilerini dengelemede kritik bir rol oynadığına dair yeni anlayışlar da gelişmektedir.

Sonuç olarak, yaşlı yetişkinlerde travma, karmaşık ve çok boyutlu bir konudur. Geçmiş deneyimlerin, mevcut sağlık durumlarının ve sosyal bağlamların bir etkileşimi olarak ortaya çıkar. Bu bireylere destek olurken, onların özgün hikayelerini dinlemek, tetikleyicilere karşı duyarlı olmak ve travma bilgili bir yaklaşımla onurlarını ve seçim haklarını korumak esastır. Unutulmamalıdır ki, her bireyin travma deneyimi ve iyileşme süreci kendine özgüdür.

Referanslar

• Abram, K.A., Teplin, L.A., Charles, D.R., Longworth, S.L., McClelland, G.M., & Dulcan, M.K. (2004). Posttraumatic stress disorder and trauma in youth in juvenile detention. Archives of General Psychiatry, 61, 403-409.

• Action for Children (2015) Quarter of Parents Feel Cut Off and Lonely. https://www.actionforchildren.org.uk/news-and-opinion/latest-news/2015/august/quarter-of-parents-feel-cut-off-and-lonely

• Anda, R.F., Felitti, V.J., & Bremner, J.D. (2006). The enduring effects of abuse and related adverse experiences in childhood: A convergence of evidence from neurobiology and epidemiology. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience, 256, 174-186.

• Bloom, S. & Farragher, B. (2010). Destroying Sanctuary: The Crisis in Human Service Delivery Systems. New York, NY: Oxford University Press.

• Bloom, S.L. (2011). Trauma-Organized Systems and Parallel Process. In N. Tehrani (ed.), Managing Trauma in the Workplace: Supporting Workers and Organizations. London: Routledge.

• Bloom, S.L. (2013a). Creating Sanctuary: Toward the Evolution of Sane Societies (second edition). New York, NY: Routledge.

• Bloom, S.L. (2013b). The Sanctuary Model: Changing Habits and Transforming the Organizational Operating System. In J.D. Ford & C.A. Courtois (eds), Treating Complex Traumatic Stress Disorders in Childhood and Adolescence. New York, NY: Guilford Press.

• Brave Heart, M.Y.H., Chase, J., Elkins, J., & Altschul, D.B. (2011). Historical trauma among Indigenous Peoples of the Americas: Concepts, research, and clinical considerations. Journal of Psychoactive Drugs, 43, 282-290.

• Dai, W., Chen, L., Tan, H., Wang, J., et al. (2016). Association between social support and recovery from post-traumatic stress disorder after flood: A 13-14-year follow-up study in Hunan, China. BMC Public Health, 16, 194.

• Davidson, S. & Rossall, P. (2015). Evidence Review: Loneliness in Later Life. London: Age UK.

• Felitti, V.J., Anda, R.F., Nordenberg, D., et al. (1998). Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults. The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study. American Journal of Preventative Medicine, 14, 245-258.

• FitzGerald, C. & Hurst, S. (2017). Implicit bias in healthcare professionals: A systematic review. BMC Med Ethics, 18, 19.

• Gibson, J. & O'Connor, R. (2010). Access to health care for disabled people: A systematic review. Social Care and Neurodisability, 1, 21-31.

• Hales, T., Kusmaul, N., Sundborg, S., & Nochajski, T. (2019). The Trauma-Informed Climate Scale-10 (TICS-10): A reduced measure of staff perceptions of the service environment. Human Service Organizations: Management, Leadership & Governance, 43, 443-453.

• Hernández, P., Gangsei, D., & Engstrom, D. (2007). Vicarious resilience: A qualitative investigation into a description of a new concept. Family Process, 46, 229-241.

• Joseph, S. & Linley, P.A. (2006). Growth following adversity: Theoretical perspectives and implications for clinical practice. Clinical Psychology Review, 26, 1041-1053.

• Minnes, P. & Steiner, K. (2009). Parent views on enhancing the quality of health care for their children with fragile X syndrome, autism or Down syndrome. Child: Care, Health and Development, 35, 250-256.

• Park, C.L., Cohen, L.H., & Murch, R. (1996). Assessment and prediction of stress-related growth. Journal of Personality, 64, 71-105.

• Sege, R., Bethell, C., Linkenbach, J., Jones, J.A., Klika, B., & Pecora, P.J. (2017). Balancing Adverse Childhood Experiences (ACES) with HOPE: New Insights into the Role of Positive Experience on Child and Family Development. Boston, MA: The Medical Foundation.

• Substance Abuse and Mental Health Services Administration (SAMHSA) (2014). SAMHSA’s Concept of Trauma and Guidance for a Trauma-Informed Approach. Rockville, MD: Department of Health and Human Services.

• Tedeschi, R.G. & Calhoun, L.G. (2004). A Clinical Approach to Posttraumatic Growth. In P.A. Linley & S. Joseph (eds), Positive Psychology in Practice. Hoboken, NJ: Wiley.

• Treisman, K. (2016). Working with Relational and Developmental Trauma in Children and Adolescents. London: Routledge.

• Treisman, K. (2017). A Therapeutic Treasure Box for Working with Children and Adolescents with Developmental Trauma: Creative Techniques and Activities. London: Jessica Kingsley Publishers.

• Treisman, K.(2021). A Treasure Box for Creating Trauma-Informed Organizations, Jessica Kingsley Publishers.

• Van der Kolk, B. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. New York, NY: Viking Penguin.

• Wullink, M., Veldhuijzen, W., Lantman-de-Valk, H.M.J., Metsemakers, J.F.M., & Dinant, G-J. (2009). Doctor-patient communication with people with intellectual disability a qualitative study. BMC Family Practice, 10, 82.